Van synagoge tot remonstrantse kerk
Een korte geschiedenis van een gebouw.
Achter de winkels aan het begin van de Van Mandersloostraat aan de Samuel Aardewerksteeg ligt een klein zaalgebouwtje van ongeveer 5.15 bij 11.40 meter, het kerkgebouw van de Remonstrantse gemeente. Niet direct in het zicht dus.
Oorspronkelijk heette de steeg “de Kerksteeg” of “Jodenkerksteeg” en was het gebouwtje de Synagoge van de Alphense Joodse gemeente. Om er te komen moet je of door de boven genoemde steeg of door de parkeergarage via de Van Boetzelaerstraat. De steeg dankt zijn huidige naam aan de laatste voorganger van de Joodse gemeente die in 1936 met zijn werk begon. Maar helaas duurde dat werk niet erg lang want tijdens de oorlog werd bijna de hele Joodse gemeenschap van Alphen door de Duitsers op transport gezet, de meeste van hen zijn in de concentratiekampen omgekomen.
1700-1830
Veel is er niet bekend over de eerste Joodse inwoners van Alphen. De oudste vermelding stamt uit 1694, in de armen rekening van de Groote Huysarmen van Oudshoorn wordt een zekere “Elias de Joot” vermeld. Er zal een kleine Joodse gemeenschap zijn geweest. Het was geen rijke bevolkingsgroep en zij verdiende hoofdzakelijk de kost met handel. Pas aan het eind van de 18e eeuw is er een aanwijzing dat er synagogediensten worden gehouden zonder een eigen voorganger in een zogenaamde “huissjoel”. In 1802 wordt de “Nederlands Israëlitische Gemeente Alphen” gesticht met een school en een synagoge. Deze synagoge is vermoedelijk gevestigd in een gedeelte van het pand, tevens woonhuis, van voorganger en godsdienstleraar Mozes Juda Polak aan de Rijnkade. Op een bepaald moment zal deze ruimte te klein zijn geworden voor de ongeveer 170 leden van deze ringsynagoge. De ringsynagoge bestond toen onder andere uit de Gemeenten Alphen, Hazerswoude, Zoetermeer, Zwammerdam, Nieuwkoop, Aarlanderveen, Boskoop, Koudekerk en Oudshoorn.
1830-1945
Wanneer precies is besloten om een nieuwe synagoge te bouwen is onbekend. Rond 1830 wordt de nieuwe synagoge in gebruik genomen maar andere bronnen spreken van 1833 of 1836, feit is dat hij in 1838 al gerestaureerd wordt en dat in 1845 timmerman Nieuwerkerk prijsopgaaf doet voor nieuwe reparaties. In 1870 verkeert de synagoge weer in een slechte staat van onderhoud, vermoedelijk ontbreekt steeds het benodigde geld. Pas in 1876 wordt het gebouwtje behoorlijk opgeknapt en krijgt meer het aanzien van een kerkgebouw doordat er Neogotische spitsboog vensters worden geplaatst. 5 September 1879 volgt de nieuwe inwijding.
Op 26 mei 1896 is er brand in de synagoge. In een naast de synagoge gelegen voorraadloods wordt door een bakkersknecht onvoorzichtig omgegaan met vuur en de brand slaat over naar de synagoge. Het dak en het grootste deel van het interieur worden verwoest. Er wordt besloten tot heropbouw en aan het eind van dat zelfde jaar wordt de synagoge weer opnieuw in gebruik genomen. In 1919 vervangt men het gaslicht voor elektrisch licht.
Eind 1942 komt de Synagoge en ander onroerend goed van de joodse gemeente in bezit van W. van der Wel en G. den Hertog en wordt het gebouw gebruikt als opslagplaats. In 1945 verkopen beide heren het gebouw aan de fruithandelaar C. van Katwijk die het vermoedelijk ook weer gebruikte als opslagplaats.
Na de oorlog is er van de Joodse gemeente en gemeenschap vrijwel niets en niemand meer over, in Alphen nog vier gezinnen en in Boskoop twee. Op kosten van de Joodse gemeente te Leiden kunnen deze gezinnen naar Leiden komen om de diensten bij te wonen en wordt in 1947 de Joodse gemeente formeel opgeheven en samengevoegd met die van Leiden. De synagoge blijkt nog grotendeels intact, alleen was een gedeelte van het interieur weggehaald, maar de Hechal (de heilige ark) en de banken langs de muur stonden er nog.
1945-heden
In 1946 is het gebouw weer in eigendom en beheer bij de Joodse gemeente. Omdat het niet meer gebruikt wordt voor diensten, wordt het gebouw tot mei 1948 verhuurd aan de burgerlijke gemeente Alphen voor 25,- gulden per kwartaal. Deze op haar beurt verhuurt het weer door aan een school die het gebruikt als extra klaslokaal.
Tot 1948 kerken de Alphense remonstranten in Zwammerdam, maar het aantal leden groeit en er wordt een hulpkerk in het leven geroepen. De oude synagoge wordt voor 450,- gulden per jaar gehuurd van de Israëlitische gemeente Leiden. Formeel blijft de hulpkerk tot 1955 een afdeling van de remonstrantse gemeente Zwammerdam. Op 30 juni 1955 koopt, de toen zelfstandig geworden remonstrantse kring van Alphen, de voormalige synagoge aan voor 5.000,- gulden.
Ook de nieuwe eigenaar, de remonstrantse gemeente Alphen aan den Rijn, heeft door de jaren heen altijd veel moeite gehad om de kosten en verbetering van het gebouw en de inrichting financieel rond te krijgen. Dankzij de inzet van vele vrijwilligers en vele financiële acties is het gelukt om, mede uit respect voor de oorspronkelijke bouwers en gebruikers, het gebouw voor zoveel als mogelijk is, van binnen en van buiten als synagoge in overeenstemming te brengen en te houden. Een aantal elementen geeft dit ook aan, zo is het oorspronkelijke interieur van 1896 nagenoeg bewaard gebleven met bv. de prachtige rollenkast met voorhang en gekroonde wetstafels, de Davidssterren in de ramen, de Hebreeuwse tekst bij binnenkomst wat betekent “Wij gaan in feestgewoel naar Gods huis” en het deurpostkokertje de “Mezoeza”. Het balkon aan de korte kant van het gebouw (waar nu het orgel staat), is oorspronkelijk de vrouwen galerij met een eigen opgang. Vrouwen hebben in het traditionele jodendom niet de zelfde godsdienstige verplichtingen als mannen, zij zijn min of meer toeschouwers. Een orgel komt overigens in een synagoge nooit voor.
In 1977 wordt een aanbouw aan het gebouw gerealiseerd die het comfort van de kerk belangrijk verhoogt. Door de jaren heen worden er verschillende restauratie werkzaamheden verricht, zo worden de zijbanken weer in hun oorspronkelijke staat teruggebracht wat o.a. meer zitcomfort opleverde, er wordt zelf getimmerd en geschilderd en het interieur verfraaid met nieuwe kansel kleden vervaardigd door de dames van de instuif. Dankzij het resultaat van alle inspanningen om de voormalige synagoge op de juiste manier in stand te houden, wordt het gebouw in het jaar 2000 de status van Beschermd Rijksmonument toegekend.
Tekst: TK 2/17
Bronnen: publicaties van Dick Peters en Martijn Junte.
Boekje: Geschiedenis van de synagoge te Alphen aan den Rijn, het gebouw en zijn bewoners door P. Hoeksel en Joh Tromp. Deze uitgave is te koop in de kerk.